Elias of het gevecht met de nachtegalen

Literatuur voor op schoonheid beluste lezers. In het eerste deel van het werk ('cahier' noemt de auteur zo'n deel) beschrijft Gilliams met een ongeziene stilistische virtuositeit het leven van de fantasierijke, twaalfjarige Elias op een kasteel op het platteland, de ouderlijke woning. De knaap gaat helemaal op in de wonderen der natuur en heeft geen enkele band met de soms harde realiteit van alledag. De tweede cahier contrasteert met het onbezorgd leventje in een aristocratische omgeving, doordat Elias, inmiddels volwassen en architect van beroep, een moderne tuinwijk met een volkshuis ontwerpt op Linkeroever ten behoeve van de arbeiders van de haven en haar bedrijven. Elias heeft een ingrijpende evolutie doorgemaakt, maar blijkt ten slotte deze niet echt verwerkt te hebben. Gilliams toont zich in zijn eerste roman meteen een vakman die literaire kwaliteit levert.

Mijn oude exemplaar is doorheen de jaren met het vele lezen gereduceerd tot een los bundeltje, eindelijk kan ik deze klassieker vervangen door deze mooie uitgave. Ideaal voor de liefhebber van Gilliams en tijdgenoten met het interessante voor- en nawoord. Aanrader voor de sint of kerstman...

Een klassieker in de Vlaamse literatuur! Blij dat hij eindelijk week verkrijgbaar is én in een heel mooie uitgave.

Het boek van Maurice Gilliams uit 1936 heeft twee cahiers met ieder een motto. Het eerste motto (Francis Jammes) vertelt over de pijn van poezie, het tweede (Friedrich Holderlin) over vergankelijkheid of de teloorgang van de jeugd. Na de eerste editie liet Maurice Gilliams het tweede cahier weg, maar in deze editie zijn ze er alle twee weer, hoe verschillend ook, ze vullen elkaar aan.

Het eerste cahier bevat de ervaringen van de 12 jarige Elias in zijn grootouderlijk huis in de Kempen, die nog heel vers verteld worden. Het is een genoegen die manier van ervaren te beleven, geschreven juist ook in de ik-vorm om de afstand zo kort mogelijk te maken. Hoe maak je zoiets ? Het eerste cahier bevat bijna fotografische momenten, waar de overgang tussen het ene en andere zomaar gebeurt, er is geen verteller die ertussen komt. De verteller van het tweede cahier, Olivier Bloem die beide cahiers ook introduceert, noemt het ‘melodische verschuivingen’ en dat is de aanwijzing voor het vinden van de muzikale thema’s, die vooral personen uitlichten: er is herhaald een direct contact met iemand zoals met neef Aloysius, nichtje Hermine of tante Henriette, maar ook zit hij naast zijn grootmoeder aan de dood te denken. De herinnering is daarmee niet een verhaal, maar een aan Elias gebonden ervaring die daardoor meebeleefd wordt. De lezer maakt vervolgens de verbinding, met het huis en omgeving, met Elias, met de anderen. Die verbinding staat er echter niet, niet in cahier een. In cahier twee wordt het een verhaal dat over Elias verteld wordt door een andere persoon, Olivier Bloem die bij hem op het internaat zat (de verbinding met het verleden) en die in het tweede cahier de verteller wordt terwijl hij hem komt helpen als kunstschilder. Daar leren we eigenlijk voor het eerst iets over Elias van een externe bron, iets wat voor Maurice Gilliams mogelijk toch wel vreemd was om te doen, de halfverliefde Olivier krijgt ook weinig terug.

De taal in het eerste cahier is volwassen maar anders dan gewoon, bijna lichamelijk. Lezen is hier beseffen. In het tweede cahier is de taal meer beschrijvend, afstandelijker ook, de techniek nodig om Elias te beschrijven vanuit een andere persoon (met allerlei moeilijke vaagheden ook die een verliefdheid tussen mannen suggereert, zoals de verdenkingen die medeleerlingen uiten) kan blijkbaar niet meer dezelfde zijn, de verteller is nu iemand anders maar kan niet meer doordringen in de werkelijke Elias.

Maurice Gilliams heeft zelf tussen 1924 en 1927 autobiografische fragmenten opgeschreven in 3 schriftjes (te verkrijgen als Ontwarringen). Er was dus een bron, die - met fraaie passages - meer feitelijk is en er is dus opzettelijk voor gezorgd dat het eerste cahier zo levendig is. Het is voor mij aanleiding om te denken dat als het geheugen fragmentarisch is, de echte beleving dat mogelijk ook wel is want het voelt als echte beleving. Het is de kinderervaring die benaderd wordt op een zintuiglijke manier en dat laatste moet juist ook gevoeld worden, het is vochtig of koud en men hoort van alles, het bewustzijn wordt actief als er in de vinger geprikt wordt. Of dat hij ergens een stap doet en de tijd meet, of ergens zijn naam roept op het veld voor de rivier. Dat hij die ervaring zo dicht mogelijk wil benaderen wordt ook duidelijk in het ontbreken van de voornamen van zijn vader en moeder, mensen die wel aanwezig zijn maar niet zoveel indruk maken als de ooms en tantes die allemaal met de voornaam genoemd worden. Degene die de meeste aandacht krijgen zijn tante Henriette, zijn 4 jaar oudere neef Aloysius met wie hij bootjes op de beek plaatst en met wie hij op maraude gaat, en nichtje Hermine met het verhaal over de blauwe hand. Een mooie positionering van Maurice Gilliams in zijn tijd en van welke literatuur hij zelf hield staat in de Parelduiker 2000, door Anne Marie Musschoot (op internet dnbl met titel Schrijven als zelfondervraging. Het werk van Maurice Gilliams).

Mooie uitgave, kritisch nawoord en perfecte hedendaagse kadering!